دستگاه گوارش انسان

دستگاه گوارش انسان
دستگاه گوارش انسان
شناسه‌ها
MeSH	D004064
TA98	A05.0.00.000
TA2	2773
FMA	7152

دستگاه گُوارش (به انگلیسی: Digestive system) یکی از دستگاه‌های فعال در بدن انسان و بعضی از جانداران است. این دستگاه در انسان و مهره‌داران به صورت لولهٔ گوارشی، و در جانوران کمتر تکامل‌یافته مانند کیسه‌تنان از جمله هیدر، شقایق دریایی و عروس دریایی به صورت کیسهٔ گوارشی به نام حفره گوارشی وجود دارد. باید توجه داشت که دستگاه گوارش در جانوران براساس نوع غذایی که می‌خورند به شکل‌های مختلفی وجود دارد. اما به‌طور کلی دستگاه گوارش آن‌ها از چهار بخش کلی بلع، گوارش مکانیکی و شیمیایی، جذب و دفع تشکیل شده‌است. بعضی از جانوران که به صورت انگل زندگی می‌کنند مانند کرم کدو اصلاً دستگاه گوارش ندارند و به‌طور مستقیم و با عمل واپخش (انتشار) مواد غذایی تجزیه شده را از طریق پوست وارد بدن خود کرده و مورد استفادهٔ یاخته‌های خود قرار می‌دهند (مثل کرم کدو). دستگاه گوارش بخشی از سیستم ایمنی است

دستگاه گوارش انسان که از دهان تا مقعد امتداد دارد، از لولهٔ گوارشی و غده‌های گوارشی تشکیل شده‌است و حدود هفت متر طول دارد. غدد گوارشی شامل غده‌های بزاقی، غده‌های دیوارهٔ معده و روده، لوزالمعده و کبد است. لولهٔ گوارشی نیز شامل دهان، حلق، مری، معده، روده کوچک، رودهٔ بزرگ و راست‌روده می‌شود. هر چیزی که وارد معده می‌شود با آنزیم‌های درون معده مخلوط می‌گردد تا به اجزا ساده‌تری تجزیه شود. سپس این مخلوط که کیموس نامیده می‌شود، از معده خارج شده و به روده‌ها می‌رود تا از آنجا، مواد غذایی تجزیه شده جذب جریان خون شوند. مواد غذایی تجزیه شده از طریق جریان خون در سیاهرگ باب کبدی ابتدا به کبد جریان یافته تا در آنجا برخی مواد در کبد ذخیره شوند و سپس برای مصرف در اختیار یاخته‌های بدن قرار می‌گیرند. اجزای غذایی که جذب نمی‌شوند از طریق مدفوع از بدن دفع می‌گردند.

بخشی از بافت زبان. بزرگنمایی: 4x

بخشی از بافت زبان.

دهان

دهان یک مرد

از هنگام شروع به جویدن غذا، هضم غذا نیز شروع می‌گردد. دهان در اثر جویدن و آنزیمهای موجود در بزاق باعث گوارش مکانیکی (توسط [دندان]ها و ماهیچه‌های فک پایین) و شیمیایی می‌شود. بزاق مخلوطی از ترشحات سه جفت غدهٔ زیرزبانی، زیرآرواره‌ای و بناگوشی است. مادهٔ دیگری نیز در آن وجود دارد که موسین نام دارد و به هنگام مخلوط شدن با آب به مادهٔ چسبناک و قلیایی به نام مخاط تبدیل می‌شود و باعث چسبیده شدن ذرات جویده‌شده به هم و تسهیل در بلع می‌شود. غده‌های ترشح‌کنندهٔ موسین در سراسر لولهٔ گوارشی وجود دارند. در بزاق آنزیمی به نام پتیالین وجود دارد که یک آمیلاز ضعیف است و از غدد بناگوشی ترشح می‌شود. این آنزیم کربوهیدرات‌ها از جمله نشاسته را به مالتوز تبدیل می‌کند. آنزیم دیگر موجود در بزاق لیزوزیم است که باعث ضدعفونی دهان و از بین رفتن باکتری‌ها می‌شود و همچنین ضد عفونی حفره دهان را به عهده می‌گیرد؛ بنابراین بزاق باعث گوارش، ضدعفونی حفرهٔ دهان، کمک به حس چشایی، مرطوب نگاه داشتن دهان و تسهیل سخن گفتن می‌شود. پس از جویده شدن، غذا در اثر عمل بلع به مری و از طریق آن به معده راه می‌یابد. دهان اولین عضو دستگاه گوارش بدن است که غذا و آب برای گوارش اول وارد این عضو می‌شوند. دهان شامل حفره دهان، دندان‌ها، زبان، بزاق، لثه و سقف دهان است فک بالا ثابت است و حرکت نمی‌کند؛ ولی فک پائین حرکت دارد و عمل باز و بسته شدن دهان را انجام می‌دهد. در داخل استخوان هر فک حفره‌هایی وجود دارد که ریشه دندان‌ها در آن قرار می‌گیرد. در این حفرات دندان‌ها به وسیلهٔ الیاف دور دندان به استخوان فک متصل می‌شوند. روی آرواره‌ها و دور دندان را لثه می‌پوشاند. به آرواره لثه و الیاف نگهدارنده دور دندان بافت نگهدارنده دندان گفته می‌شود. دهان انسان در اعمال زیادی نظیر حرف زدن، خندیدن، چشیدن، گاز گرفتن، جویدن و بلعیدن غذا شرکت دارد. اولین قدم در راه گوارش غذا، خرد کرد و جویدن مواد غذایی است که توسط دندان‌ها صورت می‌گیرد. هرکدام از دندان‌ها با شکل خاص خود به عمل جویدن کمک می‌کنند. دندان‌های پیشین برای بریدن، دندان‌های نیش برای پاره کردن و دندان‌های آسیا برای خرد کردن لقمه شکل گرفته‌است.

معده و مری

بخشی از بافت معده. بزرگنمایی: 4x

بخشی از بافت معده. بزرگنمایی: 40x

پس از جویده شدن غذا، زبان بالا می‌رود و به کام می‌چسبد. پس از آن‌که گیرنده‌های مکانیکی گلو تحریک شدند زبان کوچک نیز بالا می‌رود و راه بینی را می‌بندد. اپی‌گلوت (بَرچاکنای) نیز راه نای را بسته و به این ترتیب غذا وارد مری (سُرخ‌نای) می‌شود و توسط حرکات کرم‌وار ماهیچه‌های حلقوی مری به دهانهٔ معده می‌رسد. دهانهٔ معده در حالت عادی منقبض بوده و مانع بازگشت غذا از درون معده به مری می‌شود. وقتی موج‌های کرم‌وار به دهانهٔ معده می‌رسند باعث بازشدن آن و ورود غذا به درون معده می‌شوند. آنگاه معده توسط آنزیمها و حرکات خود غذا را به ماده‌ای خمیری به نام کیموس تبدیل می‌کنند.

مواد ترشح‌شده به درون معده عبارت اند از موسین (که با تشکیل لایه‌ای قلیایی از مخاط از دیواره معده در برابر شیرهٔ اسیدی معده محافظت می‌کند)، اسید کلریدریک(HCL)، فاکتور داخلی معده (که باعث جذب ویتامین B۱۲ می‌شود)، چند پروتئاز که به‌طور کلی پپسینوژن خوانده می‌شوند و باعث تجزیهٔ پروتئین‌ها به اسیدآمینه می‌شوند و گاسترین (محرک ترشح اسید کلریدریک) و (پپسینوژن).

بخشی از بافت پوششی روده باریک. بزرگنمایی: 10x

بخشی از بافت عضلانی روده باریک. بزرگنمایی: 4x

بخشی از بافت عضلانی روده باریک. بزرگنمایی: 10x

بخشی از بافت عضلانی روده باریک. بزرگنمایی: 40x

روده کوچک

روده کوچک دارای سه بخش است. اولین قسمت که درست بعد از معده قرار دارد را دوازدهه (اثنی‌عشر) می‌نامند، که کوتاهترین قسمت روده کوچک است. دو بخش دیگر روده کوچک که بعد از دوازدهه قرار دارند به ترتیب عبارت‌اند از تهی‌روده و درازروده[۱] که به روده بزرگ متصل می‌گردد. وقتی غذا از معده وارد دوازدهه می‌شود، به علت مخلوط بودن با اسید معده، هنوز اسیدی است. در محل دوازدهه، یک شیره گوارشی قلیایی به این غذا اضافه می‌گردد تا حالت اسیدی آن را خنثی کند. این شیره گوارشی از عضوی که در قسمت زیر معده قرار دارد و به آن لوزالمعده گفته می‌شود ترشح می‌گردد، که حاوی آنزیم‌هایی است که باعث ادامه هضم غذا می‌شود، همچنین سکرتین هورمونی است که از سلول‌های بخش‌هایی از دوازدهه به خون ترشح و باعث افزایش ترشح بیکربنات (HCO3 یک بار منفی) از لوزالمعده می‌شود. صفرا نیز در همین محل به غذا اضافه می‌گردد. صفرا مایعی سبز رنگ است که در کبد شما ساخته می‌شود و سپس از کبد به کیسه صفرا وارد می‌گردد تا در آنجا ذخیره شود. این صفرا به حل شدن مواد غذایی چرب کمک می‌کند. علاوه بر این‌ها صفرا وظیفهٔ خارج کردن کلسترول اضافی بدن و بیلی روبین‌ها را دارد و سپس وقتی که شیره گوارشی وظیفه خود را انجام داد، مواد غذایی اصلی به اجزای ساده‌تر خود تجزیه می‌شوند که عبارت‌اند از:

• پروتئین‌ها به آمینواسیده‌ها تجزیه می‌شوند.
• کربوهیدرات‌ها به گلوکز و سایر قندهای ساده‌تر تبدیل می‌شوند.
• چربی‌ها به اسیدهای چرب و گلیسرول تجزیه می‌گردند.

در بخش‌های پایین‌تر روده کوچک (یعنی در تهی‌روده و درازروده)، فراورده نهایی غذای گوارده از طریق دیواره روده کوچک به جریان خون جذب می‌گردند. بر اثر انقباضات موجی‌شکل ماهیچه‌های دیواره روده‌ها، غذا در طول روده حرکت کرده و به جلو می‌رود. این حرکت را پریستالسیس می‌نامند. دیواره روده‌ها صاف نیست بلکه دارای میلیون‌ها برجستگی انگشت‌مانند به نام پُرز است. این پرزها باعث می‌شوند که سطح تماس وسیعی در روده‌ها ایجاد شود تا جذب غذاها بهتر صورت گیرد. ویتامین‌های محلول در آب با انتشار و انتقال فعال و ویتامین‌های محلول در چربی (کی، ئی، آ، دی) به همراه چربی‌ها جذب جریان خون می‌شوند. مواد معدنی نیز در این مرحله، جذب جریان خون می‌شوند. وقتی که مواد غذایی جذب جریان خون شد، باقی‌مانده غذایی که گوارده نشده‌است وارد روده بزرگ می‌گردد بدن هنوز می‌تواند بعضی از مواد غذایی، مثل آن‌هایی که ایجاد انرژی می‌کنند و بعضی از ویتامین‌ها و مواد معدنی را ذخیره و جذب کند. اضافی مواد غذایی که بدن نمی‌تواند آن‌ها را ذخیره نماید از طریق مدفوع از بدن خارج می‌گردد. سلول‌های دیوارهٔ پرزها برجستگی‌های کوچک‌تری یه نام ریزپرز دارند.

روده بزرگ

بخشی از بافت کولون. بزرگنمایی: 4x

بخشی از بافت کولون. بزرگنمایی: 10x

بخشی از بافت کولون. بزرگنمایی: 40x

روده بزرگ شامل پس‌روده (کولون)، راست‌روده و مقعد می‌باشد. طول روده بزرگ حدود یک متر است. آبی که برای گوارش به‌کار رفته بود در روده بزرگ بازجذب می‌شود و باعث ایجاد مدفوع خشک و جامد می‌گردد.

هنگامی که مدفوع به راست‌روده می‌رسد، بر اثر انقباضات واکنشی که در راست‌روده ایجاد می‌شود و ماهیچه‌های دریچه یا بَنداره (اسفنکتر) مقعد را شل می‌نماید، احساس دفع مدفوع به شخص دست می‌دهد. بنداره‌های مقعد، ماهیچه‌های حلقوی شکلی می‌باشند که کنترل بازشدن و بسته شدن مقعد را در اختیار دارند. معمولاً حدود یک تا سه روز طول می‌کشد که غذا از دهان تا مقعد برسد. بعضی از افراد روزی دو یا سه بار مدفوع می‌کنند، در حالیکه برخی دیگر روزی یک بار و بعضی‌ها نیز هر دو یا سه روز یک بار مدفوع می‌کنند که همه این موارد طبیعی هستند.

جستارهای وابسته

• لوله گوارش
• دهان
• غدد بزاقی
• مری
• معده
• روده باریک
• روده بزرگ
• راست روده
• مخرج
• پانکراس (غده گوارشی)
• کبد (غده گوارشی)

• پایگاه الکترونیکی خدمات پزشکی ایران (برداشت آزاد با ذکر منبع)
• زیست‌شناسی و آزمایشگاه ۱، پایهٔ دوم دبیرستان، وزارت آموزش و پرورش
• آناتومی موضعی و کاربردی سر و گردن. (جهاد دانشگاهی مشهد)