یادگیری خدمت‌محور
یادگیری خدمت محور یک روش آموزشی و یادگیری است که فعالیت و خدمت اجتماعی معنا دار را با تدریس و تفکر و بازاندیشی ترکیب می‌کند و منجر به تجربه یادگیری غنی‌تر، یادگیری مسئولیت مدنی و اجتماعی، و تقویت محله‌ها و جوامع می‌شود.در این روش، دانش آموزان – از کودکستان گرفته تا دانشگاه – آنچه را که در کلاس‌های درس می آموزند برای حل مسائل زندگی واقعی به کار می‌گیرند. آن‌ها نه تنها کاربردهای عملی دروس‌شان را یاد می‌گیرند، بلکه با انجام خدمات اجتماعی و محلی تبدیل به شهروندانی فعال و تأثیرگذار می‌شوند.
یادگیری خدمت محور می‌تواند در زمینه‌های متعددی به کار گرفته شود از جمله در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز و سازمان‌ها محلی و مذهبی. این روش می‌تواند گروهی از دانش آموزان، یک کلاس، یا تمام مدرسه را شامل شود. دانش آموزان در این روش شخصیتشان را می سازند و در همکاری با دیگران در مدرسه و محله‌شان مشارکتی فعال در خلق پروژه‌های خدماتی در زمینه‌هایی مثل آموزش و محیط زیست پیدا می‌کنند.
طرفداران این روش معتقدند که یادگیری خدمت‌محور باعث افزایش مشارکت جوانان در جامعه می‌شود چرا که تجربه این نوع یادگیری نه تنها احساس مسئولیت را در دانش آموزان تقویت می‌کند، بلکه به آن‌ها نشان می‌دهد که تا چه اندازه می‌توانند در سرنوشت خود و دیگران تأثیرگذار باشند .
در یادگیری از راه خدمت یادگیرندگان (دانش‌آموزان) باید مشکلات اطراف خود را (در خانه، مدرسه، محله، شهر، کشور) شناسایی کنند و لیستی از آن‌ها تهیه کنند. یاددهندگان (معلمین) باید به عنوان تسهیل‌گر کنار یادگیرندگان باشند. مشکلات مطرح شده توسط بچه‌ها بایستی در کارگروهی متشکل از کلیه معلمین مدرسه مطرح شده و بررسی شود که حل این مشکلات چه مواردی از موضوعات درسی را پوشش می‌دهد. این بخش از یادگیری از راه خدمت پیوند با موضوعات درسی نامیده می‌شود. بعد از این جلسه، بایستی یکی از مهم‌ترین مشکلات با مشورت و تصمیم یادگیرندگان انتخاب و برای حل آن فکری شود. در واقع در این مرحله موضوعات درسی با مشکلات واقعی جامعه پیوند می‌خورند. بچه‌ها سعی می‌کنند راه‌حل‌های موجود را برای حل مشکل بررسی کنند. البته که ممکن است راه‌حل‌های جدید به ذهن برسد. این روش به تقویت کار گروهی، افزایش خلاقیت و ایجاد اعتماد به نفس بچه‌ها کمک می‌کند. به مرور زمان بچه‌ها باید خدمتی که قرار است به گروه خدمت گیرنده دهند را درک کنند. به طور ساده بچه‌ها باید با گروهی که دچار مشکل هستند در تعامل باشند. خیلی اوقات بچه‌ها تصوراتی دارند که شاید هیچ وقت وجود عینی و واقعی نداشته باشد. در مسیر تعامل باید همه جوانب در نظر گرفته شود. به عنوان مثال ممکن است ما در مورد کودکان سرطانی نگاهی داشته باشیم که هیچ‌گاه با واقعیت آن‌ها یکسان نباشد. این مرحله از یادگیری از راه خدمت معناداری خدمت نامیده می‌شود. در واقع خدمت بایستی برای یادگیرندگان, یاددهندگان, والدین, گروه دریافت‌کننده خدمت و تمام افرادی که در این پروژه شرکت می‌کنند معنادار باشد. اما نکته مهم دیگر در یادگیری از راه خدمت باز اندیشی است. در هر مرحله از اجرای کار باید بازاندیشی صورت گیرد. این مرحله با استفاده از سوالاتی از خود صورت می‌گیرد. به عنوان مثال می‌توانیم بپرسیم که چرا و به چه هدفی این کار را انجام داده‌ایم، آیا راهکار بهتری برای انجام کارها تا این مرحله نبوده است.
یکی از ایرادات وارده به این روش این است که تعریف مشخصی ندارد و دقیقاً نمی‌توان فهمید چه نوع فعالیت‌هایی زیرمجموعه این روش هستند.
در ایران، تعداد محدودی از مدارس (من‌جمله دبیرستان مفید و دبیرستان روزبه) با معرفی و پیاده‌سازی پروژه‌های جهادی قدم‌های اولیه‌ای در این زمینه برداشته‌اند. این اقدامات، با وجود کم بودن تعدادشان، می‌تواند الگویی برای گسترش و پیشرفت این روش آموزشی در ایران باشد. لازم به ذکر است که به نظر می‌رسد در حال حاضر بیشتر این فعالیت‌ها بر بخش خدمت متمرکز هستند و اهداف آموزشی مرتبط در انجام این پروژه‌ها کمتر پیگیری شود.
ویژگی‌های یادگیری خدمت محور
بر اساس تعریف مؤسسه یادگیری خدمت محور در آمریکا، تجربه‌های یادگیری خدمت محور واقعی، با وجود تنوع نا محدودشان، ویژگی‌های مشترکی دارند:
- آن‌ها برای شرکت کنندگان مثبت، معنا دار، و واقعی هستند
- آن‌ها به جای تجربه‌های رقابتی شامل تجربه‌های مشارکتی هستند و در نتیجه مهارت‌های مربوط به کار گروهی، مشارکت اجتماعی، و شهروندی را بهبود می‌بخشند.
- آن‌ها مسائل پیچیده را در موقعیتهای پیچیده هدف قرار می‌دهند نه مسائل ساده شده را به صورت منفرد.
- چون شرکت کنندگان در این فعالیت‌ها باید دربارهٔ زمینه بخصوص خدمت و چالش محلی مورد نظر اطلاعات کسب کنند، فرصتی پیدا می‌کنند که درگیر حل مسئله واقعی شون؛ به جای اینکه صرفاً به دانسته‌های کلی و انتزاعی که از کتاب‌های درسی به دست می‌آید بسنده کنند. در نتیجه، یادگیری خدمت محور فرصت‌های مناسبی را برای کسب عادتهای تفکر انتقادی فراهم می‌آورد. برای مثال توانایی مشخص کردن مهم‌ترین سؤال‌ها در یک موقعیت واقعی.
- فعالیت‌های یادگیری خدمت محور منجر به یادگیری عمیق تر می‌شوند چرا که نتایجشان سریع و بداهه هستند.
- در نتیجه این سرعت تجربه، یادگیری در خدمت با احتمال بالاتری برای شرکت کنندگان معنا و مفهوم شخصی دارد و منجر به احساسی شده ایده‌ها و ارزش‌های آن‌ها را با چالش می‌کشد و در نتیجه به رشد و یادگیری اجتماعی، احساسی، و شناختی را به وجود می‌آورد.
و اما یادگیری در خدمت چه چیزهایی نیست:
- یک برنامه داوطلبانه هرازگاهی؛
- یک قسمت اضافه شده به یک برنامه درسی از پیش طراحی شده؛
- خدمت اجباری که از آن به عنوان تنبیه در مدرسه استفاده می‌شود؛
- فقط مخصوص دانش آموزان دبیرستانی و دانشگاهی؛
- یک طرفه: فعالیتی که فقط به دانش آموزان یا فقط به اجتماع سود برساند.
شورای ملی رهبری جوانان در آمریکا یادگیری خدمت محور را با ۸ ویژگی اساسی آن تعریف می‌کند :
- خدمت معنا دار :یادگیری خدمت محور شرکت کنندگان را فعالانه درگیر فعالیت‌های معنا دار که شخصاً به زندگیشان ربط دارد می‌کند. پروژه‌های یادگیری خدمت محور بهترین کارایی را وقتی دارند که با سن و توانایی‌های رشدی شرکت کنندگان هماهنگ باشند، شامل فعالیت‌های جالب و جذاب باشند، زمینه‌های زیربنایی مسائل اجتماعی را که پروژه خدمت به آن می‌پردازد بررسی کنند، و به نیازهای مهم محله و اجتماعی که خدمت در آن انجام می‌شود بپردازند.
- ارتباط با برنامه درسی: یادگیری خدمت محور مؤثر یک بخش جدا نشدنی از فرایند یادگیری است که اهداف مشخصی در راستای برنامه درسی مدرسه یا اهداف برنامه‌های فوق برنامه دارد. یادگیری تجربی و کاربردی است و فهم دانش آموزان را از مطالب، چگونگی استفاده از آن، و علت اهمیت آن قوی می‌کند.
- تفکر: در طول این فرایند تفکر و باز اندیشی کلید رشد و فهم است. افراد جوان تفکر انتقادی و خلاقشان را به کار می‌گیرند تا مطمئن شوند که یادگیری برایشان مفهوم دارد و قابل فهم است. فعالیت‌های تفکر و باز اندیشی باید در آغاز، در میانه، و در پایان تجربه خدمت انجام شود تا مشخص شود دانش آموزان در کجای فرایند یادگیری قرار دارند، به آن‌ها کمک کند که یادگیری را درونی کنند، و فرصتی را برای آن‌ها فراهم کند تا نگرانی هایشان را ابراز کنند، احساساتشان را در میان گذارند، و پروژه را ارزیابی کنند.
- تنوع: یادگیری خدمت محور باعث بهبود فهم دانش آموزان از انواع تنوع و تفاوت می‌شود و احترام متقابل را بین شرکت کنندگان پرورش می‌دهد. از این طریق مهارت‌های ارتباطی شرکت کنندگان در تصمیم‌گیری گروهی و حل اختلاف رشد می‌کند. دانش آموزان یاد می‌گیرند که دیدگاه‌های مختلف را بشناسند و تحلیل کنند تا فهم بهتری از چندگانگی دیدگاه‌ها بدست بیاورند.
- صدای جوانان: جوانان همراهان فعال یک پروژه یادگیری خدمت محور هستند که صدای قوی در شناسایی نیازهای محله و اجتماع و برنامه‌ریزی فعالیت‌های خدمت دارند. آن‌ها همچنین نقش فعالی در ارزیابی پروژه و تأثیر آن روی محله و اجتماع بازی می‌کنند. این احساس مالکیت پروژه را بین آن‌ها پرورش می‌دهد که در نتیجه باعث قدرتمند شدن آن‌ها در بدست گرفتن یادگیریشان و پرورش مهارت‌های رهبری شان می‌شود. آن‌ها همچنین جای خود را به عنوان اعضا ارزشمند و تصمیم گیرنده در محله و اجتماع پیدا می‌کنند.
- همکاری ها: یادگیری خدمت محور همکاری‌های دراز مدت بین جوانان و محله و اجتماع می‌سازد. این همکاری‌ها علاوه بر دریافت‌کنندگان مستقیم خدمت شامل مراکز محلی و تجاری، سازمان‌های خدمات اجتماعی، و بقیه گروه‌هایی که اهداف مشترکی دارند می‌شود. با در کنار هم قرار دادن آدمها، این همکاری‌ها می‌توانند فاصله‌های نسلی، قومی، و فرهنگی را پر کنند، الگوهای قوی برای دانش آموزان فراهم کنند، و ساختارهای زیربنایی محله و اجتماع را تقویت کنند.
- دیده بانی پیشرفت: برای ارزیابی کیفیت یادگیری خدمت‌محور و دیده‌بانی موفقیت، شرکت کنندگان یادگیری پروژه محور در طول فعالیت مدارکی را که نشان دهنده پیشرفتشان به سمت هدف است و نتایج کارشان را از منابع مختلف جمع‌آوری می‌کنند. آن‌ها این مدارک دستاوردهایشان را با محله و اجتماع (من‌جمله تصمیم گیرندگان محلی و مسئولین آموزشی) در میان می‌گذارند تا فهم عمومی از یادگیری خدمت محور را عمیق ترکنند و اطمینان حاصل کنند که فعالیت‌های با کیفیت ادامه خواهد داشت.
- استمرار و شدت: یادگیری خدمت‌محور باید استمرار و شدت کافی داشته باشد تا به نیازهای محلی بپردازد و به اهداف پروژه دست یابد. به عیارت دیگر، باید به جوانان زمان کافی برای تحقیق در مورد نیازهای محله، آماده شدن برای خدمت، انجام کار، بازاندیشی مرتب دربارهٔ پروژه، نمایش یادگیری و تأثیرات پروژه، و تقدیر از دستاوردها بدهد. یادگیری خدمت محور وقتی بهترین اثر را دارد که در زمان‌های مشخص در طول چندین هفته یا ماه انجام شود.
نمونه‌هایی از یادگیری در خدمت
(برگرفته از وبسایت یادبگیر و خدمت کن ) اگر دانش آموزان یک مدرسه به جمع‌آوری آشغال از جوی، نهر، یا رودخانه محله‌شان بپردازند می‌توانند به عنوان داوطلبان محلی خدمت شایانی به اجتماع و محله‌شان بکنند. این کار یک خدمت اجتماعی است. اگر همین دانش آموزان در کلاس علوم به بررسی آلاینده‌های آب و آزمایش آن‌ها بپردازند یادگیری اتفاق افتاده.با ترکیب این دو فعالیت، می‌توان به یک پروژه یادگیری خدمت محور دست یافت. اگر دانش آموزان پس از جمع‌آوری آلاینده‌ها به بررسی و تحلیل یافته هایشان بپردازند و منابع احتمالی این آلودگی را پیدا کنند و نتایج کارشان را با اعضای دیگر محله در میان بگذارند در واقع درگیر یک پروژه یادگیری خدمت‌محور واقعی شده‌اند. در مثال فوق، علاوه بر انجام یک خدمت به محله، دانش آموزان دربارهٔ کیفیت آب و آزمایش آن یاد می‌گیرند، فهمشان از مسائل مربوط به آلودگی بیشتر می‌شود، و مهارت‌های ارتباطیشان را تقویت می‌کنند. آن‌ها ممکن است در طول این پروژه علاقه شخصیشان را به علوم تجربی، محیط زیست، سیاستگذاری عمومی یا رشته‌های دیگر نیز کشف کنند. در نتیجه هم دانش آموزان و هم محله درگیر یک تجربه متحول‌کننده بوده‌اند. برای مثال در منطقه‌ای که احتمال وقایع طبیعی مثل سیل یا زلزله زیاد است دانش آموزان می‌توانند نتایج فجایع طبیعی را بررسی کنند و وسیله‌ای بسازند که در صورت وقوع حادثه برای اعضاء محله مفید باشد. آن‌ها همینطور می‌توانند سمینارهای آموزشی برای افراد محله‌شان برگزار کنند. پروژه دیگر می‌تواند دربارهٔ اثرات تغذیه ضعیف و عدم ورزش روی سلامتی باشد. دانش آموزان می‌توانند آموخته هایشان را با برگزاری نمایشگاه‌های سلامتی، نوشتن یک کتاب آشپزی سالم، و افتتاح یک غرفه فروش سبزی و میوه برای مدرسه و محله در عمل پیاده کنند.
معرفی تعدادی از موسسات فعال در زمینه یادگیری خدمت محور
در ایالات متحده آمریکا موسسات متعددی در زمینه گسترش یادگیری خدمت محور و تدوین منابع درسی مربوط به آن فعالیت می‌کنند. این موسسات با جمع‌آوری اطلاعات و برگزاری سمینارها سعی در اطلاع رسانی در مورد این روش و فواید آن دارند. آن‌ها همچنین با طراحی دروس و پروژه‌هایی مرتبط با برنامه درسی مدارس برای دانش آموزان از سنین مختلف به مدارس و معلمین در پیاده‌سازی این روش آموزشی کمک می‌کنند. نمونه‌هایی از این موسسات در زیر معرفی شده اند:
- شبکه آموزشی ایالتی یادگیری خدمت محور پیش دبستانی تا دبیرستان
- مؤسسه همکاری محلی جیمی و روزلین کارتر
- اتحاد کانادایی برای یادگیری خدمت محور
- همکاری ملی برای یادگیری خدمت محور
- یاد بگیر و خدمت کن
- شورای ملی رهبری جوانان
وبسایت‌های فوق اطلاعات متنوعی در مورد فرضیه‌ها، اهداف، روش‌های پیاده سازی، نمونه‌های طرح درس، و نتایج تحقیقات در مورد این روش را در اختیار می‌گذارند.