ذهن‌آگاهی

ذهن‌آگاهی (به انگلیسی: Mindfulness) (برخی مترجمین واژه توجه آگاهی را به کار می‌برند) فرایندی روان‌شناختی با آوردن توجه به تجربیات زمان حال بدون قضاوت است. توانایی کنترل اراده، غریزه، ناخودآگاه و فرصتی برای اصلاح اشتباهات ناخودآگاه است. به عبارت دیگر پرورش آگاهی و هوشیاری با تکیه بر مراقبت و زیر نظر گرفتن توجه و تجربیات در زمان حال بدون قضاوت است. تعریف کوتاه ذهن‌آگاهی یعنی آگاهی از لحظه است. ذهن آگاهی را می‌توان با روش‌های مختلف مانند مدیتیشن توسعه داد. در دهه‌های اخیر با استفاده از مبانی ذهن‌آگاهی روش‌های درمانی مختلفی در روان‌شناسی بالینی و روان‌پزشکی برای درمان افسردگی، اضطراب، اعتیاد و کاهش استرس ابداع شده‌است.

ریشه‌شناسی

ذهن آگاهی ریشه در عهد باستان دارد، و آن را، هم در فرهنگ‌های شرقی (مثل بودائی) و هم در فرهنگ‌های غربی می‌توان یافت. اصطلاح انگلیسی mindfulness ترجمهٔ لغت هندی باستان، ساتی sati است. ساتی (یعنی آگاهی، توجه، و به یاد آوردن):ساتی از زبان پالی است. پالی از ۲۵۰۰ سال پیش زبان روانشناسی بودائی بوده و ذهن آگاهی آموزه اصلی این مکتب است.

آگاهی: این جنبه‌ای از انسان بودن است که باعث می‌شود شما از تجربه‌های خود آگاه باشید و از آن‌ها خبر داشته باشید. بدون آگاهی، هیچ چیزی برایتان وجود نخواهد داشت.

توجه یا دقت: توجه عبارت است از آگاهی متمرکز. یادگرفتن ذهن‌آگاهی، توانایی شما برای حفظ توجه را افزایش می‌دهد و خواهید توانست، هر جا و هرطور که اراده می‌کنید، توجه خود را متمرکز نگه دارید.

به یاد آوردن: این جنبه از ذهن‌آگاهی در بارهٔ این موضوع است: چگونه می‌توان همیشه به یاد بیاورید که از لحظه‌ای به لحظهٔ دیگر، به تجربه‌های خود توجه کنید. افراد خیلی زود و آسان فراموش می‌کنند که حواس‌جمع باشند.

آگاهی و توجه زیر مجموعه هوشیاری هستند.

اشکال تقویت ذهن آگاهی

1. توجه متمرکز یا مراقبه متمرکز (در زبان پالی Samatha): مانند نور لیزر است و به هر پدیده‌ای تابانده شود آن را روشن می‌کند.
2. مشاهده پذیرا (در زبان پالی Vipassana): مانند نورافکن‌(در مقابل نور لیزر) است. بر طیف وسیعی از موضوع‌هایی که در هوشیاری ما پدیدار می‌شوند نور می‌تاباند و هریک را جداگانه بررسی می‌کند.
3. مهرورزی metta و شفقت‌ورزی karuna: کیفیت و صفت آگاهی به‌شمار می‌آیند. افزودن مهربانی، آسایش و آرامش به مراقبه

کتاب‌های فارسی

از آثار ترجمه شده دربارهٔ این موضوع می‌توان به کتاب‌های «ذهن‌آگاهی برای آغازگران» و «تمرین‌هایی برای پرورش ذهن‌آگاهی» اشاره کرد که توسط انتشارات روان‌شناسی و هنر به چاپ رسیده‌است. همچنین کتابی با عنوان ذهن آگاهی به قلم براندا سالگادو و ترجمه مهناز پاکزاد توسط نشر مرو در سال ۱۴۰۰ منتشر شده‌است.

چگونه ذهن آگاهی به سلامتی کمک می‌کند

1. ذهن‌آگاهی «پاسخ آرامش» را تحریک می‌کند و باعث می‌شود که بدن خودش را بازیابی کند. دکتر هربرت بنسن از هاروارد گفته است که پاسخ آرامش باعث می‌شود که قابلیت بدن ما برای بازیابی خود به حداکثر برسد. این پاسخ باعث می‌شود که سیکل استرس کمتر بشود و در شیمی بدن ما تغییراتی ایجاد شود تا تولید هورمون‌ها برای افزایش سیستم ایمنی بیشتر شود. تمرینات ذهن آگاهی بیماری‌های زیادی کاهش پیدا می‌کند و سلامتی و دوام عمر و و حیات ذهن و بدن بیشتر می‌شود.
2. ذهن‌آگاهی باعث کاهش نگرانی از داشتن بیماری می‌شود. بسیاری از افرادی که مریض می‌شوند به خاطر عوامل فیزیولوژیکی نیست که بیمار می‌شوند، بلکه به خاطر ترس از بیمار شدن، بیمار می‌شوند. ذهن آگاهی نگرانی‌ها و استرس را کم می‌کند.
3. ذهن آگاهی ژن‌های خطرناک را کم می‌کند. دیوید میشی در کتاب ذهن آگاهی از شکلات بهتر است می‌گوید: ژن‌ها نقش مهمی در ایجاد بیماری دارند ولی اگر این ژن ها خاموش شوند اتفاق مهمی می‌افتد. این ژن‌های خطرناک را ذهن آگاهی خاموش می‌کند. همان‌گونه که جان کابات زین گفته است: شواهد نشان می‌دهد که وقتی شما با شفقت به خود و بودن در لحظه حال از خود مراقبت کنید انتخاب می‌کنید که کدام یک از ژن‌های شما عمل کنند. شفقت به خود و بودن در لحظه حال از عناصر اصلی ذهن آگاهی هستند.
4. ذهن آگاهی زندگی را معنادار می‌کند. قسمت مهمی از این که چرا خیلی از مردم زندگی هدف‌داری ندارند به خاطر این است که آن‌ها نمی‌دانند چه کسی هستند و چه کار می‌کنند. ذهن‌آگاهی روشی ارائه می‌کند برای این که به ‌فطرت اصلی خود اطلاع پیدا کنیم. وقتی ما فراتر از افکارمان، خود را نگاه کنیم متوجه تمام «منیت‌ها» (مال من، برای من و…) می‌شویم.

• گنجی، حمزه (۲۰۱۲). زمینهٔ روان‌شناسی اتکینسون و هیلگارد، ویراست پانزدهم، ۲۰۰۹. انتشارات ساوالان.