هورمون (به انگلیسی: hormone) ماده‌ای شیمیایی (پروتئینی و استروئیدی) است که به مقدار بسیار کم از غدد درون ریز بدن یا برخی سلول ها ترشح می‌شود و به صورت اندام هدف روی سلول‌های خاصی تأثیر می‌گذارد و عمل یا اعمال را تنظیم می‌کند. مقدار هورمونها توسط ارتباطات پیچیده اعضای دستگاه درونریز با هم و با دستگاه عصبی تنظیم می‌شود. از آنجایی که هیپوفیز (غده زیرمغزی) بر روی فعالیت همه غده‌ها نظارت دارد و خود هیپوفیز توسط هیپوتالاموس کنترل می‌گردد میزان ترشحات هورمونها تنظیم می‌شود و این‌گونه دستگاه عصبی با دستگاه هورمونی ارتباط پیدا می‌کند
اندام هدف
اندام هدف عبارت است از مجموعه خاصی از سلول‌های حساس به یک هورمون. (به عبارت دیگر هورمون ترشح شده فقط فعالیت آن سلول را کنترل می‌کند.)
طبقه‌بندی هورمونها
به روش‌های مختلفی می‌توان هورمونها را تقسیم‌بندی کرد بر اساس ساختار، اندام تولیدکننده یا محل ترشح
- بر اساس ساختار مولکولی در بدن انسان چهار نوع کلی هورمون وجود دارد: ۱.هورمونهای استروییدی مانند هورمون تستسترون ۲. آمینو اسیدی ۳.هورمون‌هایی که از اسیدهای چرب مشتق می‌شوند ۴.هورمونهای پپتیدی.
- گیرنده‌های هورمونهای آمینو اسیدی در روی سلول‌های هدف قرار دارند. گیرنده‌های هورمونهای استروییدی در درون سیتوپلاسم یا درون هسته قرار دارند.
- بر اساس اندام تولیدکننده هورمون در بدن انسان مانند: هورمونهای هیپوفیزی، هورمونهای تیروئیدی، هورمونهای غدد فوق کلیوی، هورمونهای جنسی و …
- بر اساس محل ترشح: غدد درون ریز مانند هیپوفیز، هیپوتالاموس و تیروئید، فوق کلیه، معده، دوازدهه (ابتدای روده باریک)، اپی فیز، کبد، تخمدان‌ها در زنان. غدد برون ریز مانند غدد بزاقی، اشکی، پستان(درزنان) و پانکراس، کبد و بیضه‌ها(در مردان).
هورمونهای استروییدی
این هورمونها دارای هسته‌ای هستند که از کلسترول مشتق می‌شوند. هورمونهای قشر فوق کلیه (کورتیزول و آلدوسترون)، هورمونهای تخمدان‌ها (استروژن و پروژسترون)، هورمون بیضه‌ها (تستوسترون) و هورمون جفت(استروژن و پروژسترون). به‌طور کلی هورمون های غدد تولید مثل و متابولیت های فعال ویتامین D جزء این دسته‌اند.
هورمونهای پپتیدی
هورمون‌هایی که بین سه تا ۱۹۹ آمینو اسید دارند در این گروه قرار می‌گیرند مثل هورمون رشد، انسولین، هورمون ضد ادراری. این هورمونها می‌توانند پپتید ساده باشند مانند انسولین یا گلیکوپپتید مانند FSH و LH
هورمون‌هایی که فقط از یک اسیدآمینه (مشتقات اسیدآمینه تیروزین) تشکیل یافته‌اند که شامل هورمونهای تیروییدی و کاتکول آمینها می‌باشند برخی از قسمت مرکزی غده فوق کلیوی ترشح می‌شوند. کاتکول آمینها عبارتند از دوپامین، آدرنالین و نورآدرنالین.
هورمونهای پروستانوئیدی
این گروه تحت عنوان پروستاگلاندین‌ها شناخته می‌شوند و از اسیدهای چرب غیراشباع ساخته می‌شوند. در برخی تقسیم‌بندی‌ها این گروه را از هورمونها مجزا می‌نمایند.
تعدادی از هورمونها
معروفترین هورمونهای بدن عبارتند از هورمون کاهنده قند خون(انسولین)، هورمون افزاینده قند خون(گلوکاگون)، هورمون رشد (سوماتوتروپین)، هورمونهای تیروئید، پاراتورمون، کلسی تونین، کورتیزول، هورمونهای جنسی (مانند تستوسترون، استروژن و پروژسترون) رنین، آلدوسترون، آنژیوتانسین، هورمون ضد ادراری، اکسی توسین، پرولاکتین، گاسترین و…
گیرنده‌های هورمونها
اولین مرحله برای شروع اثر هورمون، اتصال به گیرنده‌های اختصاصی در سلول هدف است. سلول‌هایی که چنین گیرنده‌هایی ندارند به هورمون پاسخ نمی‌دهند به همین دلیل است که هورمونها اختصاصی عمل می‌کنند. گیرنده‌های هورمونها در غشاء سلول هدف، در سیتوپلاسم یا در هسته قرار دارند. پس از اتصال هورمون به گیرنده خود، معمولاً زنجیره‌ای از واکنش‌ها درسلول آغاز می‌شود که هر مرحله آن، از مرحله قبلی قوی تر است. در نتیجه مقدار بسیار کمی از هورمون میتواند تأثیر بسزایی در سلول‌های متعدد داشته باشد.
موقعیت انواع گیرنده‌های هورمونی عبارت است از:
گیرنده در سطح یا غشاء سلولی: این نوع گیرنده‌ها مخصوص هورمونهای پپتیدی و کاتکول آمینها هستند.
گیرنده در داخل سیتوپلاسم: گیرنده‌های مربوط به هورمونهای استروئیدی اغلب در سیتوپلاسم قرار دارند.
گیرنده در داخل هسته: گیرنده‌های مربوط به هورمونهای تیروئید در هسته قرار دارند.
البته این را هم باید بدانیم که تعداد گیرنده‌ها و نیز حساسیت آن‌ها به هورمون نیز بسیار مهم است. برخی از هورمونها موجب افزایش و برخی سبب کاهش تعداد گیرنده می‌شوند.
غلظت خونی
اکثر هورمونها در مقادیر بسیار کم ترشح می‌شوند لذا غلظت هورمونها در خون از یک پیکوگرم در میلی لیتر تا چند میکروگرم در میلی لیتر متغیر است.
بعضی از هورمونها به صورت موضعی اثر می‌کنند ولی مهمترین راه انتقال هورمونهای درونریز وقتیکه اندام هدف از محل ترشح فاصله دارد گردش خون است. حمل و نقل هورمونها در خون به دو صورت محلول در آب و اتصال به پروتئین‌های خون می‌باشد. هورمونهای پپتیدی و کاتکول آمینها به راحتی در آب حل شده و به محل هدف خود منتقل می‌شوند؛ ولی هورمونهای استروئیدی و تیروئیدی در حالت متصل به پروتئین‌های پلاسما در خون جابه‌جا می‌شوند.
غلظت یک هورمون در خون، به سرعت ترشح هورمون به خون و سرعت برداشت هورمون از خون (پاک سازی) وابسته است. گاه برداشت، هم توسط اندام هدف و هم توسط اندام‌های تصفیه‌کننده مانند کبد و کلیه صورت می‌گیرد.
تنظیم ترشح
از این که یک محرک هورمون را آزاد می‌کند، شرایط یا فراورده‌های حاصل از هورمون ادامه آزادسازی آن را مهار می‌کنند. یعنی هورمون با ایجاد یک اثر منفی (فیدبک منفی) از ترشح بیش از حد هورمون یا فعالیت بیش از حد بافت هدف پیشگیری می‌کند.
در اغلب موارد میزان فعالیت بافت هدف تعیین‌کننده تنظیم هورمون است؛ بنابراین زمانی که فعالیت بافت هدف از یک سطح مناسب بیشتر شود، پیام فیدبکی را به غده درون ریز می‌فرستد تا ترشح هورمون را کاهش دهد. مثلاً کاهش سطح کلسیم خون موجب ترشح هورمون پاراتیروئید و افزایش آن موجب کاهش ترشح این هورمون می‌شود. گاه این پیام فیدبکی دو مرحله‌ای است مثلاً افزایش هورمون تیروئید موجب اثر بر هورمون هیپوتالاموس (هورمون آزادکننده تیروتروپین) و اثر نهایی بر هیپوفیز (هورمون TSH) می‌شود.
در برخی مواقع نیز تأثیر بیولوژیک هورمون به افزایش ترشح هورمون می‌انجامد که به نام فیدبک مثبت موسوم است مثلاً تأثیر جسم زرد بر ترشح پروژسترون.
نشانه‌های عدم تعادل هورمونی در بدن خانم‌ها
- عدم تعادل هورمونها موجب عصبانیت، افسردگی و تغییر حالات می‌شود، خانم‌ها پیش از قاعدگی و در دوران قاعدگی این حالات را تجربه می‌کنند و ممکن است سطح استروژن پایین باشد.
- علت مشکلات خواب قبل از دورهٔ ماهیانه چیست؟ به علت سطح بالای پروژسترون است این تغیرات هورمونی باعث اختلال خواب می‌شود.
- کورتیزول، هورمون استرس موجب اختلال سیستم گوارشی می‌شود. نفخ شکم، درد، نامنظم کار کردن شکم میتواند از علائم استرس باشد.
- برخی از خانم‌ها وقتی عدم تعادل هورمون دارند تعرق زیادی را تجربه می‌کنند چون هورمونها دمای بدن را تنظیم می‌کنند.
- سر دردها در دوران قاعدگی یکی از نشانه‌های عدم تعادل هورمونها است، اگر سر درد به دلیل عدم تعادل هورمونها باشد در صورت به تعادل رسیدن هورمون سردرد تسکین می‌یابد.
- احساس خستگی بدون دلیل خاص، نشانه عدم تعادل هورمون تیرویید به نام تیروکسین است.
- اگر گیجی و حواس‌پرتی را قبل از دوره ماهیانه تجربه می‌کنید به دلیل نوسان هورمان‌ها است.
- برخی اوقات جوش و آکنه قبل از دوره ماهیانه به دلیل عدم تعادل هورمونها است.
- هورمون اشتها را کنترل می‌کند. هورمون گرلین و لیپتین مسئول گرسنگی هستند و احساس گرسنگی در نتیجهٔ عدم تعادل هورمونها است.
- تعرق شبانه که در طول قاعدگی اتفاق می‌افتد و باعث بی‌خوابی و افسردگی می‌شود نیز به علت عدم تعادل هورمونها است و در برخی خانم‌ها تغییرات هورمون منجر به آویزانی سینه‌ها می‌شود.
- استروژن بالا میتواند: خلق پایین و اضطراب _ خستگی _ افزایش وزن مانند کمر و دور پهلو ها _ سندرم پیش از قاعدگی سخت تر از همیشه _ فیبروم رحمی _ خشک شدن واژن _ فیبروکیستیک سینه را به همراه داشته باشد.
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ هورمون موجود است. |
علوم تجربی دبیرستان دوره اول پایه هشتم فصل ششم چاپ ۱۳۹۷
- دیکشنری stedman
- هورمون
- سایت علمی ۰۲۰
- زیست‌شناسی ۲ دبیرستان صفحه ۸۵ نوبت چاپ چهاردهم ۱۳۹۳