ستَروَنش (به انگلیسی: sterilization) یا سَتَروَن کردن*[۲] یا استریل کردن فرایندی است که ریزسازوارهها و عوامل انتقال‌گر آن‌ها از جمله قارچ، باکتری، هاگ باکتری و ویروس را از سطح اجسام از بین می‌برد. فرایند سترونیدن بسته به جنس تجهیزات نیازمند به سترونش شامل روش‌های گرمایی‌خشک (فوور)، گرمایی‌مرطوب (اتوکلاو)، شیمیایی، پرتوزا (پرتوگاما) و اتوکلاو پلاسما (با پرکسید اکسیژن* و اتوکلاو اتیلن اکساید (گاز اتیلن اکساید) و پالوده می‌شوند. سترون به معنی کاملاً عاری از باکتری یا قارچ یا ویروس یا دیگر ریزسازوارهها بیماری‌زا و نابیماری‌زا (در مورد چیزهای بی‌جان) است. هدف از سترونیدن جلوگیری از انتقال عفونت است.
تعریف سترونش در پزشکی با محیط و مواد غذایی متفاوت است. ضریب SAL*[۳] سطح اطمینان سترونش را نشان می‌دهد. در علم پزشکی یعنی از ۱۰۰۰۰۰۰ ذره موجود در بسته سترون اگر یک ریزسازوارهها زنده وجود داشته باشد، آن سترون محسوب می‌گردد. در خوراکی‌ها و محیط این عدد بیشتر است.
ضدعفونی کردن
ضد عفونی کردن از بین بردن باکتری یا قارچ یا ویروس یا دیگر ریزسازواره‌هاهای بیماری‌زا در سطح وسایل و تجهیزات مختلف است. در عمل ضدعفونی معمول که با موادی همچون الکل، هیپوکلریت سدیم و پوویودین یُددار انجام می‌گیرد همه اجزاء ریزسازوارهها از جمله درون‌هاگ یا پریون‌ها کشته نمی‌شوند و در کارهای حساس مانند جراحی، دندانپزشکی و غیره از روش سترونش استفاده می‌شود. سطح ضدعفونی به انواع سطح بالا، سطح متوسط و سطح پایین تقسیم می‌شوند.
روش‌های سترونش
روش‌های رایج سترون کردن عبارتند از:
- روش حرارتی به وسیله دستگاه‌های مانند اتوکلاو و فور در این روش از تأثیر گرما و فشار بخار آب برای کشتن ریزسازوارهها استفاده می‌شود.
- روش شیمیایی با مواد ضدعفونی‌گر مانند آب اکسیژنه و انجام واکنش‌های شیمیایی (مانند رادیکالهای آزاد) برای سترونیدن بهره می‌بریم.
- روش پرتودهی با تابش پرتو گاما، پرتو ایکس و پرتو فرابنفش.
- روش پالایش برای مایعات استفاده شده و شامل عبور دادن مایع از فیلترهای ریزبافت است.
روش‌های سترونش گرمایی
گرمای خشک
برای لوازم شیشه‌ای و فلزاتی چون پنس به کار می‌رود شامل:
- سوزاندن: وسایل کثیف مانند باند زخم و… را با آتش می‌سوزانیم.
- حرارت مستقیم: توسط شعله چراغ وسایلی مانند پنس و آنس را سترون می‌کنیم.
- شعله پاشیدن: با شعله دادن به دهانه ارلن و لوله آزمایش سبب کاهش آلودگی می‌شود.
۴. دستگاه فور*[۴]: با تنظیم حرارت خشک ۱۸۰–۱۶۰ درجه سانتی گراد در این دستگاه، پس از ۲ ساعت وسایل سترون می‌شود. فور برای سترونیدن صفحه‌های شیشه‌ای، پیپت‌ها، لوله‌های آزمایش، لوازم دندانپزشکی، سرسوزن، سرنگ شیشه‌ای، ابزارهای جراحی تیز و ظریف کاربرد دارد و سبب خوردگی، زنگ‌زدگی و کندی لبه تیز وسایل نمی‌شود. وسایل دیگری مثل پارافین، ژل، پودر و غیره که امکان سترونش به وسیله گرما را ندارند به این طریق سترون می‌شوند.
گرمای مرطوب
گرما همراه رطوبت برای سترونش استفاده می‌شود و شامل:
۱. جوشاندن: یکی از کهن‌ترین روش‌های سترونش است که اطمینان چندانی ندارد. در ظرفی مقداری آب ریخته و اشیاء را در آن قرار داده و مدت ۲۰–۱۰ می‌جوشانیم.
۲. تندالیزاسیون: برای سترونش موادی که در دمای بالای ۱۰۰ تخریب می‌شوند بکار می‌رود. برای سترونیدن مواد پروتئینی، سرم‌ها و واکسن‌ها به کار می‌رود. در سه روز متوالی ماده مورد نظر را به مدت نیم ساعت در گرما قرار می‌دهیم و بعد در دمای ۳۷ درجه جهت رشد اسپور باکتری قرار می‌دهیم.
۳. پاستوریزه‌کردن: برای از بین ریزسازوارهها بیماری‌زا در فراورده‌هایی که ماهیتشان نباید تغییر کند.
۶۶–۶۳درجه سانتی گراد به مدت ۳۰ دقیقه.
۷۸–۷۶ درجه سانتی گراد به مدت ۱۵دقیقه.
۴. روش UHT: گرمای بسیار شدید در زمان بسیار کوتاه. از این روش در سترونیدن شیر بهره می‌برند.
روش‌های سترونش شیمیایی
برای سترونیدن اشیایی که ضدعفونی آن‌ها با حرارت مشکل یا ناممکن است معمولاً از مواد شیمیایی استفاده می‌شود. شمار بیشماری از مواد شیمیایی در غلظتهای مناسب قادر به کشتن یا ایستاندن ریزسازوارهها استند.
عواملی که در مؤثر بودن مواد ضدعفونی‌گر دخالت دارند عبارتند از:
- غلظت ماده ضدعفونی‌گر
- مدت زمانی که ماده ضدعفونی‌گر در برابر باکتری یا اشیای آلوده قرار می‌گیرد.
- تعداد و نوع باکتری
- ساختمان شیمیایی ماده ضدعفونی‌گز
خانم‌های خانه‌دار نباید فراموش کنند شیشه‌هایی که برای مربا استفاده می‌کنند باید سترون باشد.
مواد بهداشتی
ٌ* دترجنت‌ها: انواع شوینده و پاک‌کننده با سازکار تخریب غشای سلولی. کلرید بنزوالکونیوم از پاک‌کننده‌ها کاتیونیک است که در آنتی سپتیک‌های پوستی مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- صابون‌ها: املاح سدیم و پتاسیم اسیدهای چرب با زنجیره بلند با سازکار اختلال در عمل غشای سلول و افزایش تراوایی آن
مواد شیمیایی
- الکل‌ها مانند محلول ۷۰ درصد آبی اتیل الکل یا ایزوپروپیل با سازکار بازدارنده فعالیت آنزیمها یا دناتوره کردن پروتئین
- فنل‌ها مانند فنل، کروزل، لیزول … غلظتهای بالای ۲–۱٪ محلول آبی با سازکار پایین آوردن کشش سطحی و دناتوره کردن پروتئین
- یونهای فلزات سنگین مانند ترکیبات جیوه مثل مرکورکروم با غلظتهای پایین با سازکار اتصال و حذف گروه‌های سولفیدریل آنزیمها، کوآنزیمها و پروتئین‌ها را تخریب می‌کند.
- عوامل اکسیدان مانند آب اکسیژنه، هالوژن‌ها (ید، آب ژاول..) با سازکار اکسیده کردن گروه سولفیدریل
- عوامل الکیله‌کننده مانند فرمالدئید (محلول آبی ۳۷ درصد فرمالین) با سازکار جایگزینی گروه آلکیل با هیدروژن آزاد در مولکول‌های پروتئین آن‌ها را دناتوره کرده یا گروه‌های کارکردی موجود در پروتئین را نافعال می‌کنند.
- عوامل شیمی درمانی مانند آنتی‌بیوتیکهای باکتریوسید یا باکتریواستاتیک سازکارهای عمل متفاوتی دارند.
نکاتی که در اجرای یک برنامهٔ ضدّعفونی می‌بایست مدّنظر قرار گیرد
- نوع استفاده از ضدعفونی‌کننده (antiseptic) باید متناسب با شرایط، زمان و نوع وسیله باشد.
- خصوصیات ضدعفونی‌کننده مورد استفاده: غلظت - دما - Ph - نوع میکروارگانیسم و …
- عوامل زیست‌محیطی
- سلامتی و ایمنی پرسنل؛ بعضی از ترکیبات می‌تواند برای پرسنل ایجاد مشکل کند. (عوامل جهش زا)
- نوع میکروارگانیسم هدف
ویژگی ماده ضدعفونی‌گر آرمانی
- فراگیر باشد و انواع باکتریها و ریزسازوارهها را از میان ببرد.
- سمی نباشد.
- زوداثر باشد و در کم‌ترین زمان عوامل عفونی را از میان بردارد.
- محرک پوست، چشم و تنفس نباشد.
فیلتراسیون (Filtration)
ساختمان شیمیایی بعضی از مواد مثل ویتامینها، آنتی‌بیوتیکها در اثر حرارت تغییر می‌یابند بنابراین از این روش برای استریلیزاسیون محلول‌ها استفاده می‌شود. در روش فیلتر، محلول یا مایع مورد نظر را از روی صافی دارای منافذ بسیار کوچک عبور می‌دهند. چون باکتریها از منافذ صافی بزرگترند، در روی صافی باقی می‌مانند و از مایع استریل جدا می‌گردند.
غشای فیلترهایی که در باکتریولوژی مورد استفاده قرار می‌گیرند از جنس پلاستیک یا سلولز بوده که در آن سوراخ‌های بسیار ریزی در حدود mµ۴۵/۰ تعبیه شده‌است. وجود سوراخ‌های بسیار ریز مانع عبور باکتریها از فیلتر می‌گردد ولی مایکوپلاسما و ویروسها از آن عبور می‌کنند و این عمل تضمین‌کننده استریلیزاسیون نمی‌باشد. محلول‌هایی از قبیل سرم خون و مواد قندی به این روش استریل می‌شوند. انواع فیلترها شامل: Procelain – Chamberland- Berkefield – Seitz – Sintered glass
پانویس
۱.^ واژه‌های مصوب فرهنگستان زبان و ادب فارسی
۲.^ Sterility Assurance Level
۳.^ از سال ۱۳۸۵ وزارت بهداشت، برای ایمنی بیشتر در برابر انتقال ویروس ایدز و هپاتیت، استفاده از فور را در بخش دندانپزشکی ممنوع کرده‌است و برای سترون باید از اتوکلاوهای کلاس B (دارای خشکنده و مکنده) استفاده شود.