سائوپائولو با ۲۰ میلیون نفر جمعیت یکی از ثروتمندترین شهرهای برزیل است اما مشکل مسکن در آنجا به چالشی جدی تبدیل شده‌است.
بی‌خانمان یا بی‌سرپناه به کسانی گفته می‌شود که خانه و سرپناهی دائمی برای زندگی و آسایش ندارند. افراد بی‌خانمان اغلب از داشتن و حفظ مسکن مناسب، امن، ایمن و متعارف محروم‌اند. به این افراد در جامعه ایران کارتن‌خواب نیز گفته می‌شود. تعریف قانونی بی‌خانمانی در کشورهای مختلف یا در حوزه‌های قضایی یک کشور واحد متفاوت است. واژه بی‌خانمان را می‌توان در مورد افرادی به کار برد که اقامت شبانه آن‌ها به یکی از این شکل‌هاست: پناهگاه بی‌خانمان‌ها، خانه امن در برابر خشونت خانگی، اقامت بلندمدت در مسافرخانه، خودرو، املاک تصرف‌شده، جعبه‌های مقوایی، شهرک‌های مملو از چادر، سرپناه‌های برزنتی ساخته شده از مواد دورریختنی یا هر شکل دیگری از مسکن سرهم‌بندی‌شده. بر مبنای تعریف خیریه ملی بیخانمانهای بریتانیا، خانه صرفاً یک فضای فیزیکی نیست بلکه علاوه بر این ریشه‌ها، هویت، احساس امنیت و حس تعلق را در فرد ایجاد می‌کند و مکانی برای بهزیستی عاطفی است. دولت ایالات متحده در سرشماری بی‌خانمان‌ها این گروه را هم جزء بی‌خانمان‌ها در نظر می‌گیرد:افرادی که در مکان‌های عمومی یا خصوصی‌ای می‌خوابند که برای کاربری‌ای غیر از خوابیدن متعارف انسان‌ها طراحی شده‌است. در ایران بی‌خانمانی تعریف قانونی مشخصی ندارد و به واسطه پیوند آن با تکدی‌گری و اعتیاد جرم محسوب می‌شود. یک قانون بالادستی موجود در زمینه بی‌خانمانی مصوبه شورای عالی اداری با عنوان «طرح شناسایی و جمع‌آوری افراد متکدی» است که در اردیبهشت ۱۳۷۸ تصویب شده و هدف آن «اصلاح ساختار و ایجاد هماهنگی در فعالیت دستگاه‌های اجرایی و ارتقاء کارایی و بهبود روش‌های مربوط به مبارزه با تکدی و جمع‌آوری، شناسایی و تعیین وضعیت افراد بی‌سرپرست، گمشده، متواری، درراه‌مانده و موارد مشابه و همچنین تنظیم وظایف دستگاه‌های عمومی و دولتی» ذکر شده‌است. افراد مشمول مصوبه عبارت‌اند از «افراد معلول و ناتوان (اعم از جسمی و ذهنی)، بی‌سرپرست، مجهول‌الهویه، در راه مانده، گمشده، متواری، افراد نیازمند غیرحرفه‌ای، متکدیان و ولگردان حرفه‌ای»نگاهی به سیاست‌های مبارزه با بی‌خانمانی در ایران بایگانی‌شده در ۱۸ اکتبر ۲۰۱۸ توسط Wayback Machine. بر اساس این قانون هر شکلی از زندگی خیابانی جرم است و افراد فوق بعد از گردآوری و غربال‌گری در اردوگاه‌های مخصوص این امر، یا (در مورد معلولان و افراد ناتوان ذهنی) به مراکز نگهداری بهزیستی ارجاع می‌شوند یا به علت ارتکاب جرم حداقل به مدت ۳ ماه با حکم قاضی مجبور به اقامت شبانه‌روزی در اردوگاه (سامان‌سرا) می‌شوند. قانون مبارزه با مواد مخدر نیز بیخانمانهای معتاد را تحت عنوان معتاد متجاهر مجرم شناخته و بر اساس آن این افراد دستگیر و به ترک اجباری در کمپ محکوم می‌شوند.
برخی از دلیل‌های بی‌خانمان شدن
- خشونت خانگی
- خلع ید-در بسیاری از کشورها افراد به دستور دولت خانه‌شان را از دست می‌دهند. این کار برای ایجاد فضای مناسب برای برج‌سازی، راه‌سازی یا تأمین سایر نیازهای دولت‌ها صورت می‌گیرد. غرامت‌های معمولاً حداقلی است و کفاف خرید خانه جدید را نمی‌دهد و از همین روی ساکنین این خانه‌های بی‌سرپناه می‌شوند.
- اعیان‌سازی-فرایندی که طی آن یک محله به محل سکونت ساکنین مرفه‌تر تبدیل می‌شود و ساکنین فقیر قبلی نمی‌توانند از پس هزینه‌های سکونت در محل بربیایند.
- ضعف در دسترسی به مراقبت‌های بهداشتی
- ضعف در دسترسی به مسکن مقرون به صرفه
- زندگی با نقص جسمانی خصوصاً در مواردی که خدمات به معلولین وجود ندارد یا کافی نیست.
- زندگی با اختلال روانی خصوصاً در شرایطی که خدمات سلامت روان در دسترس نیست یا دسترسی به آن دشوار است.
- بیکاری و نداشتن پول برای خرید یا اجاره خانه
- اعتیاد و در نتیجه از کار افتادن و رانده شدن به حاشیه
- بدهکاری‌های سنگین در رابطه با وام مسکن وعدم توان بازپرداخت وام. (ر.ک. بحران مالی ۲۰۱۲–۲۰۰۷)
- ورشکستگی یا مال باختن کسبه و بازرگانان
- افزایش بی‌رویه و بی‌کنترل جمعیت
- وقوع جنگ و نابودی شمار بسیاری از خانه‌ها
- رخدادهای طبیعی مانند: زمین لرزه، سیل، توفان، فوران آتش‌فشانها و آتش‌سوزی
- بیماری‌های اعصاب و روان شدید مانند: بیماری اختلال دوقطبی، افسردگی، اسکیزوفرنی و …
بی‌خانمانی در ایران
بی‌خانمانی و زندگی در خیابان بر اساس مصوبه شورای عالی اداری در سال ۱۳۷۸ جرم محسوب می‌شود. اگرچه این مصوبه مشخصا تکدی‌گری را هدف قرار داده‌است با این حال به واسطه فقدان قانون مشخص در مورد خیابان‌خواب‌ها عمدتاً افرادی که در خیابان می‌خوابند هم به اردوگاه‌های مذکور در این مصوبه منتقل می‌شوند و در صورت عدم مراجعه خانواده‌ها برای بازگرداندن آن‌ها به خانه و در صورت اعتیاد به مواد مخدر مجبور به گذراندن دورة ۳–۶ ماه در این اقامتگاه‌ها هستند. بیخانمانهای درگیر اعتیاد بر اساس ماده ۱۶ قانون مبارزه با مواد مخدر معتاد متجاهر محسوب شده و نیروی انتظامی موظف به دستگیری و تحویل آن‌ها به کمپ ترک اعتیاد اجباری موسوم به کمپ ماده ۱۶ است. تاکنون موارد متعددی از خشونت و بدرفتاری با این افراد در کمپ‌ها منتشر شده‌است.
زندگی در گور
روزنامهٔ شهروند خبر از گورخواب‌ها و کارتن‌خواب‌هایی داد که در قبر می‌خوابند. ۵۰ کارتن‌خوابی که اطراف و درون گورستان بزرگ نصیرآباد باغستان در حومهٔ شهریار تهران ساکن بودند و دست کم ۲۰ گور را اشغال کرده‌اند. بر اساس این گزارش، در هر گور یک نفر و گاهی هم سه تا چهار نفر زندگی می‌کنند. این گورها عموماً برای خواب مورد استفاده قرار می‌گیرند و در طول روز و زمانی که افراد برای تهیهٔ پول مواد و غذا، ضایعات جمع می‌کنند یا گدایی می‌کنند، خالی هستند؛ اما باید حواسشان به گورشان باشد چرا که از طرف دیگر کارتن‌خواب‌ها مورد سرقت قرار می‌گیرند و ممکن است به پتوهای پاره و لباس‌های کهنه هم رحم نکنند.
واکنش اصغر فرهادی
اصغر فرهادی در نامهٔ سرگشاده‌ای که خطاب به حسن روحانی منتشر کرده‌است، نسبت به گزارش واکنش نشان داد و گفت که از خواندن این خبر، سراسر وجودش را شرم و بغض فراگرفته و همهٔ آنانی که در این سرزمین و در این سی و چند سال مسئولیتی داشته و دارند را سهیم در این شرمساری دانست.
جستارهای وابسته
 |
در ویکی‌انبار پرونده‌هایی دربارهٔ بی‌خانمانی موجود است. |